مرور تاریخ صنعت خودروسازی ایران
گذشت بیش از ۶۰ سال از تولد صنعت خودروسازی در ایران، نشان داده که این صنعت مهم و حیاتی ایران، فراز و نشیب‌های زیادی را از سر گذرانده و حالا به دوران پختگی خود رسیده است، اگرچه راه پیش روی این صنعت با وجود بعضی مشکلات، دشوار به نظر می‌رسد.
در حالی که عمر صنعت خودرو در ایران به بیش از ۶ دهه می‌رسد، ولی این راه طولانی با فراز و نشیب‌های بسیاری همراه و این صنعت، با چالش‌ها و مسائل زیادی مواجه بوده است.
صنعت خودرو در ایران؛ از «مرتب» تا انقلاب
مردم ایران نخستین بار پس از ورود یک دستگاه اتومبیل «فورد» به کشور و به سفارش مظفرالدین شاه، با این وسیله آشنا شدند. در آن زمان خودرو یک وسیله لوکس و خاص برای پادشاه و بعضی سفرای خارجی و درباریان تلقی می‌شد و مردم عادی با این وسیله بیگانه بودند. چند دهه زمان برد تا خودرو از وسیله‌ای تشریفاتی و متعلق به طبقه مرفه، به وسیله‌ای کاربردی و قابل استفاده برای طبقه متوسط، تبدیل گردد.
با گذشت چند دهه و تا پایان دوران پهلوی اول، هنوز خودور یک وسیله خاص بود که هر ساله تنها شماری محدود از آن به کشور وارد می‌شد. بطور مثال و طبق آمار در سال ۱۳۲۱، یعنی طی یکسال پس از شروع دوره پهلوی دوم، تنها ۱۳۲ دستگاه خودرو وارد کشور شد و شمار کل خودروهای موجود در کشور، احتمالاً به زحمت به چند هزار عدد می‌رسید.
با پایان جنگ جهانی دوم و شکوفایی صنعت خودرو در جهان، احداث جاده‌های متناسب با خودرو در کشور در دستور کار قرار گرفت و قیمت جهانی خودرو هم کاهش یافت. در نتیجه شمار خودروهای وارداتی به کشور افزایش پیدا کرده و شهروندان بیشتری از این وسیله بهره می‌گرفتند. ضمن آنکه حمل و نقل عمومی درون شهری و برون شهری هم در حال گسترش بود. آمارها نشان می‌دهد، طی یک دهه و نیم، یعنی از سال ۱۳۲۱ تا سال ۱۳۳۴، شمار خودروی وارداتی به کشور، به صورتی چشمگیر افزایش یافته و به نزدیک صد برابر رسید تا جایی که در سال ۱۳۳۴، آمارها حاکی از ورود ۱۰ هزار دستگاه خودرو سواری به کشور است.
کارخانه خودروسازی «مرتب» اولین کارخانه تولید خودرو در کشور است که مونتاژ خودرو را از سال ۱۳۴۱، شروع کرد.
به خاطر همین افزایش استفاده از خودرو و جذابیت اقتصادی تولید آن، در سال ۱۳۴۲ وزارت اقتصاد، مجوز ساخت خودرو را در داخل کشور، صادر کرد. هرچند پیش از آن نخستین کارخانه‌های خودروسازی در ایران تأسیس شده بودند. شرکت صنعتی تولیدی «مرتب»، شرکت خودروسازی ایرانی است که در ۱۵ مهر سال ۱۳۳۶ تأسیس شد و با نام کارخانجات «لندرور» و به‌عنوان نمایندگی فروش خودروهای کمپانی «روور»، در اداره ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی تهران، به ثبت رسید،اگرچه تولید و مونتاژ این شرکت رسماً از سال ۱۳۴۱ آغاز گردید.
بعد از این تغییر سیاست، یعنی مونتاژ خودرو در داخل به جای واردات آن، شرکت‌های گوناگونی در ایران، با هدف مونتاژ خودروهای خارجی، تشکیل شدند. کارخانه «خاور» (ایران خودرو دیزل فعلی)، که کامیون‌های کمپانی بنز را تولید می‌کرد به عنوان نخستین تولید کننده کامیون در سال ۱۳۳۸ تأسیس شد. همچنین گروه «پارس خودرو» در سال ۱۳۳۵ هجری شمسی با نام شرکت بازرگانی «جیپ ایران» در حومه تهران قدیم (کیلومتر ۹ جاده مخصوص کرج) تأسیس گردید. شرکت‌های «ایران ناسیونال» (ایران خودرو) در سال ۱۳۴۱، «زامیاد» ۱۳۴۲، «لیلاند موتور ایران» (شهاب خودرو) ۱۳۴۲، «ایران کاوه» در سال ۱۳۴۴، «سیتروئن ایران» (سایپا) ۱۳۴۵ و مزدا ۱۳۴۹ هم در همین دوران تأسیس شدند.
با وجود تأسیس این شرکت‌ها و کارخانه‌ها، نقش آن‌ها بیشتر مونتاژ خودرو بود و در بهترین وضعیت نیز تنها نزدیک به ۳۰ درصد قطعات این خودروها در داخل کشور ساخته و مابقی قطعات برای مونتاژ در کارخانه‌های ایران، وارد می‌شدند. همچنین تیراژ تولید این کارخانه‌های بسیار پایین بود و بیشتر این خودروها در داخل کشور مورد استفاده قرار می‌گرفت. از سال ۱۳۵۳ و با افزایش چشمگیر درآمدهای ارزی، واردات خودرو سواری هم افزایش یافت و در نتیجه کارخانه‌های خودروسازی با مشکل افزایش رقبای خارجی رو به رو شدند. اما با وقوع انقلاب اسلامی، دوران جدیدی از حیات خودروسازان آغاز شد.
۱۳۵۷ تا ۱۳۷۲؛ از جنگ تا شکوفایی
با وقوع انقلاب اسلامی ایران، بیشتر گروه‌های خودروسازی به خاطر وابستگی سهامداران عمده آن‌ها به دربار، به نفع دولت مصادره شدند. سپس با وقوع جنگ تحمیلی، گروه‌های خودروسازی، اولویت خود را کمک به جبهه‌های جنگ قرار دادند و در نتیجه بیشتر خودروسازان به تولید خودروهایی دست زدند که بتوانند به کمک نیروهای نظامی بشتابند. در دوران جنگ، تیراژ تولید خودرو همچنان پایین بود و کارخانه‌های خودروسازی در خدمت جبهه‌ها بودند.
در این دوره و در حالی که کنترل کارخانه‌های خودروسازی عمده کشور به دست مدیران دولتی قرار گرفته و وضعیت کشور هم جنگی بود، سرمایه‌گذاری اصلی دولت، بر توسعه ساخت خودروهای سنگین و باربری تمرکز یافت تا خودروسازان با تولید این خودروها بتوانند به کمک جبهه‌های جنگ، بشتابند.
پس از پایان جنگ تحمیلی وضعیت خودروسازی‌های ایران، به طور گسترده‌ای تغییر کرد. از یک طرف درآمدهای ارزی کشور به صورتی ناگهانی افزایش یافت و از طرف دیگر درآمدها عمومی شهروندان هم بهبود پیدا کرد. در نتیجه‌ی این تغییرات بود که شهروندان به سمت بازار خودرو حرکت کرده و خرید و فروش خودرو رونق یافت.
در بازه زمانی ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲، ۱۶۴ هزار خودرو با حدود ۲ میلیارد دلار ارز، وارد کشور شدند که رقم بسیار بالایی است.با این حال هنوز تیراژ تولید خودرو در ایران آن اندازه بهبود نیافته بود که تولیدکنندگان داخلی بتوانند نیاز بازارهای داخلی را به صورت کامل تأمین کنند. در نتیجه با واردات گسترده خودرو به کشور، این نیاز تأمین شد. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در یکی از گزارش‌های خود برآورد می‌کند که در طی این دوره و در بازه زمانی ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲، ۱۶۴ هزار خودرو با حدود ۲ میلیارد دلار ارز، وارد کشور شد،که رقم بسیار بالایی است. بر اثر همین هجوم گسترده مردم به بازار خرید و فروش خودرو و در جهت حمایت از تولید داخلی بود که سیاست کلی دولت در قبال خودرو، برای همیشه تغییر کرد.
۱۳۷۲ تا ۱۳۹۰، تولد دوباره صنعت خودرو
فاصله مابین سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۹۰ را می‌توان دوران تولد دوباره صنعت خودرو در ایران دانست. در این دوره بود که قانونی برای حمایت از صنعت خودرو در کشور تصویب شد و در نتیجه این صنعت متحول گردید. بر طبق این قانون، واردات خودرو به کشور به شدت محدود شد و دولت خود را موظف کرد تا ضمن اختصاص کمک‌های مالی قابل توجه به خودروسازان، انواع معافیت‌ها مالیاتی و حمایت‌های قانونی را از آن‌ها به عمل بیاورد تا این صنعت شکوفا شود.
اقدام دیگر دولت آن بود که بخش بزرگی از سهام گروه‌های خودروسازی از طریق بورس به عموم مردم واگذار شود. در نتیجه پس از نزدیک به ۱۵ سال، مجدداً پای بخش خصوصی به این صنعت باز شد. ورود سهامداران بخش خصوصی به این صنعت، موجی از منابع مالی را به این صنعت وارد کرد و با کمک همین منابع و همچنین حمایت‌های دولتی، گروه‌های خودروسازی داخل به سراغ کمپانی‌های معتبر فرانسوی، کره‌ای و ژاپنی رفتند و با کمک آن‌ها خط تولید تعدادی از خودروهای مناسب و به روز را در کشور به راه انداختند. اولویت در این خط تولیدها، نه مونتاژ صرف قطعات خودرو، که داخلی سازی این قطعات، تا حد ممکن بود. در نتیجه بخش قطعه‌سازی این صنعت هم رشد و رونق پیدا کرد.
طراحی خودرو به صورت کاملاً ایرانی هم در همین دوره صورت پذیرفت که ماحصل آن در ابتدا خودرو «سمند» بود که عنوان خودروی ملی گرفت. در نتیجه همین اقدامات بود که تعداد واحدهای کارگاهی صنعت خودروسازی از ۱۳ واحد در سال ۱۳۸۰، به ۴۲ واحد در سال ۱۳۹۰ رسید. ظرفیت خودروسازی در کشور هم طی این مدت متحول شد و ظرفیت ساخت خودرو از ۴۳۱ هزار خودرو در سال ۱۳۸۰، به حدود ۲.۳ میلیون خودرو در سال ۱۳۹۰ رسید. همچنین شمار خودرو ساخته شده یا ظرفیت بکارگرفته شده این صنعت هم از رقم ۳۷۹ هزار خودرو در سال ۱۳۸۰ به رقم ۱ میلیون و ۶۴۰ هزار خودر در سال ۱۳۹۰ افزایش پیدا کرد.
۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴، دوران گسترش بی‌رویه و تحریم‌های ناعادلانه
مجموعه دلایلی موجب شد تا سال ۱۳۹۰، سال افول دوباره صنعت خودروسازی در ایران باشد. یکی از عواملی که صنعت خودروسازی را با چالشی جدی رو به رو کرد، آغاز تحریم‌های ایران بود و در نتیجه آن شرکای خارجی، همکاری خود با شرکت‌های ایرانی را کاهش داده یا قطع کردند.
در همین حال خودروسازان بزرگ ایرانی، متأثر از سیاست‌های دولتی، دست به گسترش بی‌رویه صنایع خود زدند و با افتتاح کارخانه‌های گوناگون، در داخل و خارج از کشور، ضمن افزایش بی‌دلیل ظرفیت تولید، منابع مالی بسیاری را هم اتلاف کردند.
در فاصله سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۳، به رغم فشار سنگین بر صنعت خودروسازی، واردات خودرو هم افزایش یافت و در طی ۴ سال، بیش از ۲.۵ برابر شد.
همچنین با ارائه تسهیلات ارزان قیمت به مردم و سرکوب قیمت‌ها، آن هم در حالی که نرخ ارز به سه برابر ارزش پیشین خود رسیده بود، عملاً گروه‌های خودروسازی برای نخستین بار زیان‌ده شدند. این اتفاق اولین بار در سال ۱۳۹۱ افتاد و زیان خودروسازان در سال ۱۳۹۲، تشدید شد. پس از این اتفاقات بود که بازار خودرو راکد شد و همزمان به خاطر بروز مشکلات جدی در واردات قطعه، ظرفیت تولید هم به شدت کاهش یافته و در ظرفیت مازاد قابل توجهی در گروه‌های خودروسازی به وجود آمد.
با وجود فشارهای سنگین بر خوردروسازان در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۳، واردات بی‌رویه خودرو هم افزایش یافت.
برای مثال ظرف یکسال، از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۱، در حالی که ظرفیت خودروسازان، ۲۰۰ هزار خودرو در سال افزایش یافت، میزان تولید خودرو در کشور ۷۱۷ هزار دستگاه، کاهش یافته و به رقم ۹۲۴ هزار دستگاه رسید. جالب آنجا است که با وجود ضربه بزرگی که در این دوره به صنعت خودرو وارد شده بود، ولی واردات خودرو افزایش یافت. بطور مثال در حالی که در سال ۱۳۹۰، تعداد خودروهای وارداتی ۴۲ هزار دستگاه بوده است، این رقم در سال ۱۳۹۳ به ۱۰۸ هزار دستگاه افزایش پیدا کرد.
از ۱۳۹۴ تا امروز، فراز و نشیب‌های مجدد
از سال ۱۳۹۴ و با تغییرات قابل توجهی مانند امضای برجام و پایان موقت تحریم‌های ایران، صنعت خودرو در کشور مجدداً رونق گرفت. گروه‌های بزرگ خودروسازی کشور با امضای قراردادهای جدید با شرکت‌های خارجی، برنامه‌های گسترده‌ای را برای تجدید حیات این صنعت آغاز کردند. در نتیجه همین برنامه‌ها بود که شمار خودروهای تولید شده در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ مجدداً افزایش یافت و در سال ۱۳۹۵، یک میلیون و ۲۵۵ هزار خودرو در کشور تولید شد. این آمار تا سال ۱۳۹۶ هم سیر صعودی داشت و به رقم ۱ میلیون و ۵۳۵ هزار دستگاه رسید.
با این حال و با وضع تحریم‌های یکجانبه توسط آمریکا و افزایش شدید نرخ ارز، شرکای خارجی مجدداً از کشور خارج شدند و مشکلات جدیدی در صنعت خودرو پیدا شد. در نتیجه این مشکلات، میزان تولید خودروسازان مجدداً کاهش یافت و تولید بعضی از مدل‌های خودرو هم متوقف گردید. در نتیجه این اتفاقات بود که آمار تولید خودرو در سال ۱۳۹۷ کاهش یافت و مجدداً به حدود ۹۵۵ هزار دستگاه رسید. در نتیجه می‌توان گفت که ۵۷۹ هزار دستگاه از تولید کشور کاسته شد.
حال باید دید سیاست‌گذاران و مدیران صنعت خودرو، چگونه می‌توانند با مشکلات فعلی رو به رو شوند و آیا صنعت خودرو می‌تواند همچون گذشته مشکلات پیش روی صنعت خودرو را از میان بردارد یا خیر؟
منابع:
-مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، پیشینه صنعت خودروسازی در ایران (۱)، ۱۳۷۶
-مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، پیشینه صنعت خودروسازی در ایران (۲)، ۱۳۷۶
-مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی،کالبد شکافی واردات خودروسواری، ۱۳۹۳
-مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مطالعه تطبیقی صنعت خودروسازی در کشورهای مختلف جهان، ۱۳۹۵
-مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، آسیب‌شناسی واگذاری سهامی شرکت‌های خودروسازی، ۱۳۹۰
-مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی،آسیب‌شناسی صنعت خودروی کشور و ارائه راهکارهای برون رفت از چالش‌های موجود در راستای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی (طرح پژوهشی)، ۱۳۹۴
-انجمن خودروسازان ایران، آمار تولید خودرو در کشور، ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷
آیا قیمت پژو پارس به ۴۰۵ نزدیک می‌شود؟
دیدگاه بگذارید
اولین نفر باشید که دیدگاه خود را می نویسد