نگاهی به اوضاع صنعت خودروی ایران بدون برجام

اگر چه هنوز نتایج مذاکرات ایران با کشورهای اروپایی و البته اروپایی‌ها با آمریکا در خصوص چگونگی ادامه برجام و آینده روابط بین‌المللی کشور معلوم نیست ولی در این بین، نتیجه این مذاکرات به هر طرفی که برود می‌توان آن را یک فراغت برای صنعت خودروسازی کشور دانست، فرصتی که البته در صورت نا آمادگی این صنعت به یک تهدید بزرگ تبدیل خواهد شد.

بعد از سال‌های پر تلاطم ۹۱ و ۹۲ و تأثیر بالای تحریم‌ها، شاهد افت محسوس در تولید، کیفیت و البته افزایش قیمت خودرو بودیم و در همین زمان کمپانی‌های خودروسازی معتبری مانند بنز، ولوو، پژو و هیوندای بازار کشور را ترک کردند. این خالی شدن بیشه از شیران صنعت خودرو، میدان را برای یکه تازی چینی‌هایی باز کرد که سودای تصرف بازار پرسود کشور را داشتند و می‌خواستند تا تولیدات خود را با ذائقه مصرف کنندگان ایرانی بیازمایند و البته با ارائه مدل‌های گوناگون و قیمت‌های رقابتی و شرایط فروش مناسب توانستند جای پای خود را در بازار کشور محکم کنند.

ولی با شروع دوران پسابرجام، درهای اقتصاد جهانی تا اندازه‌ای به روی تولیدکنندگان این حوزه باز شد و برندهای بین‌المللی جرات ورود دوباره به بازار کشور را یافتند. از جمله این کمپانی‌ها می‌تواند به سیتروئن، پژو و فولکس واگن اشاره کرد که ریسک فعالیت دوباره را پذیرفته و قراردادهای مهمی را با طرف‌های داخلی به ثبت رساندند ضمن آنکه رنو هم توسعه فعالیت‌های خود را در کشور شروع کرد. ولی در این بین وضعیت که می‌رفت بهبود یابد، با خروج آمریکا از برجام و درنتیجه اعمال فشار بر روی بیشتر کشورها در جهت خروج از ایران، موجب شد تا پرسش مهمی ایجاد شود که آیا وضعیت سال‌های گذشته مجدداً در حال تکرار است؟

تهدیدی که می‌تواند به فرصت تبدیل شود

بعضی‌ها اعتقاد دارند که خروج امریکا و در آخر خروج تدریجی کشورهای اروپایی و حتی چین از بازار دادوستد با ایران، موجب ایجاد دشواری در راه تأمین قطعات و تکنولوژی خواهد شد و صنعت خودرو را با افت زیاد روبه رو می‌سازد. تعدادی دیگر اما مدعی هستند که لغو احتمالی برجام، می‌تواند بهترین فرصت را برای تولیدکنندگان داخلی به وجود آورد تا با تمرکز بر طراحی و تولید ملی، ایران از وابستگی به برندهای بین‌المللی بی‌نیاز سازد. تجربه سال‌های پیشین صنعت خودرو چه با حضور رقبای خارجی قدرتمند و چه بدون آن‌ها نشان داده است عزم راسخی برای یک حرکت انقلابی و استراتژیک در صنعت خودرو وجود ندارد و فرصت شمردن خروج برندهای جهانی، فقط زمانی دارای اعتبار است که تفکر استراتژیکی در نهادهای مسئول و تصمیم‌ساز شکل گیرد و در غیر این صورت شاهد پسرفت بیشتر نسبت به پیشرفت سریع و مستمر جهانی خواهیم بود.فعالان صنعت خودرو به‌خوبی می‌دانند که طلسم صنعت خودرو را می‌توان در موارد ذیل به وضوح مشاهده کرد.

مدیریت

اصلی‌ترین علت در مسیر پیشرفت یک صنعت را می‌توان مدیریت آن نام برد که تخصیص منابع و سازمان دهی تمام انرژی‌های سازمان را رهبری می‌کند می‌تواند قلب تپنده صنعت باشد. مدیریتی که در سال‌های گذشته در برخی موارد با معیارهای خیلی متفاوت از انتخاب منطقی و کارشناسی انجام شده و گاها رنگ و بوی سیاسی هم به خود گرفته و درنتیجه در ردهای پایین‌تر کمپانی‌های تولیدکننده داخلی هم نمود عینی پیدا کرده است. همه می‌دانند که کشور مهد تولید نوابغ علمی و مدیران لایق است که یا در کمپانی‌های معتبر دنیا مشغول بکار هستند و یا تعدادی با بی مهری و نادیده گرفته شدن، کنج عزلت گزیده و عرصه‌ای برای به کار گرفتن نبوغ علمی و عملی خود نیافته‌اند. نقش سازمان‌هایی مانند سازمان مدیریت صنعتی در شناسایی، آموزش و معرفی مدیران و پرسنل مفید برای کمپانی‌های تولیدکننده داخلی را می‌توان خیلی پررنگ قلمداد کرد.

قطعه‌سازی

رتبه دوم در مؤلفه‌های لازم برای پیشرفت در حوزه صنعت خودرو، صنعت قطعه‌سازی است که در چهار دهه گذشته با وجود نوسانات و ناملایمات بازار و وضعیت تحریم‌های ظالمانه رشد نسبتاً کمی کرده است.پازل مهمی که به‌عنوان زیرساخت صنعت خودرو از آن یاد می‌شود و همه می‌دانند که پیشرفت استراتژیک خودرو بدون تأمین کنندگان قدرتمند امکان نخواهد داشت. پیشرفت کمی و کیفی در این حوزه را بایستی از برنامه ریزی‌ها و فعالیت‌های تسهیل کننده و حمایتی سازمان‌هایی مانند وزارت صنایع توقع داشته باشیم که می‌تواند موانع پیشرفت را از طریق مختلف تسهیل سازد. ساختمان صنعت خودرو بدون ستون‌های قدرتمند و مستحکم قطعه‌سازی، خیلی متزلزل خواهد بود. ارتباط مراکز علمی ایران (دانشگاه‌ها) با صنعت هم امری است که در سال‌های گذشته بیشتر جلوه مسئولیت اجتماعی به خود گرفته است تا استفاده عملی از نبوغ و خلاقیت نسل جوان آموزش دیده. این کار می‌تواند آسیب‌های جبران ناپذیری در شکل دهی به آینده صنعت خودرو و به ویژه قطعه سازی به وجود آورد. بدون تردید داشتن قطعه سازانی در تراز جهانی نقطه اتکایی برای صنعت خودرو است تا بتواند پیشرفت‌های چشمگیری را رقم زده و موجب کم شدن نیاز از کشورهای دیگر شود.

طراحی و مهندسی

اساتید رشته‌های مانند طراحی صنعتی، مکانیک و ... در بالاترین سطح کیفی و کمی در دانشگاه معتبر ایران هرساله جوانان خلاقی را آموزش داده و روانه بازار کار می‌کند؛ ولی کمتر شاهد سرمایه‌گذاری روی این سرمایه‌های انسانی خلاق هستیم. طرح‌هایی که گاها در مسابقات جهانی معتبر برنده جوایز علمی می‌شوند و پیشنهادهایی که برای این مبتکرین جوان ایرانی سرازیر می‌شوند. آنچه بدیهی است، واژه فرار مغزها، ریشه‌هایی دارد که بایستی مورد بررسی موشکافانه قرار گیرد. برای مثال طراحان بزرگی نظیر نادر فقیه زاده که به‌عنوان طراح ارشد کمپانی BMW آلمان سال‌ها است که درنتیجه اعتماد و حمایت عملی مدیران این برند مطرح باورایایی، شاهکارهایی مانند سری ۶ و ۷ را طراحی کرده است؛ درواقع می‌توانست در کشور هم برای تولیدکنندگان ایرانی این سطح بالای طراحی را انجام دهد. پیشرفت در حوزه پلتفرم، موتور، طراحی داخلی و ... فقط زمانی محقق می‌شود که نیازهای منابع انسانی کارآزموده، مورد بررسی دقیق قرار گیرد و روی طرح‌های آینده پژوهانه آن‌ها سرمایه گذاری لازم انجام گیرد.

آنچه که بدیهی است پیشرفت کل صنعت خودرو را نمی‌توان فقط در یک قالب بزرگ جستجو کرد و همینطور نمی‌توان آن را به حضور و یا عدم حضور رقبای معتبر خارجی گره زد. نقاط ضعفی که در طول چند دهه ایجاد شده، یک شبه قابل حل نیست و نیاز به برنامه ریزی استراتژیک دارد. محتملا نبود یک سازمان که فقط موظف به برنامه ریزی و پیگیری نحوه پیشرفت صنعت خودرو است، به‌خوبی حس می‌گردد. صنعتی که می‌تواند به‌عنوان یکی از چرخ‌های اصلی ایران موجب ترقی و شکوفایی اقتصادی ایران شود.

سخن پایانی

درواقع نمود عملی شعار حمایت از تولید ملی را فقط زمانی می‌توان تجسم کرد که برنامه استراتژیک صنعت خودرو به دست بهترین مدیران و تصمیم سازان ایران تدوین شده و عزم راسخی برای اجرای آن وجود داشته باشد، برنامه‌ای که با توجه به ظرفیت‌های تولید داخل، نیروی انسانی خلاق، نیاز بازار داخلی و منطقه، تجربیات نمونه‌های موفق جهانی و ... نوشته شده باشد و نه برنامه‌ای که با تغییر دولت یا مجلس تغییر کرده یا دستخوش تغییرات شود.