تأثیر فعال‌ سازی مکانیزم ماشه بر صنعت خودروی ایران

اقتصاد ایران سال‌هاست که با چالش‌هایی مثل تورم، وابستگی به نفت و مشکلات مدیریتی دست و پنجه نرم می‌کند. حالا در شرایط جدید، این اقتصاد با دو اتفاق مهم روبرو شده است:

1. فعال‌سازی مکانیزم اسنپ‌بک (Snapback): در تاریخ ۲۸ آگوست ۲۰۲۵، کشورهای اروپایی یعنی فرانسه، آلمان و انگلستان، بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل، مکانیزم اسنپ‌بک را فعال کردند. این اقدام باعث بازگشت تحریم‌های سنگینی شده که پیش از توافق برجام وجود داشتند. این تحریم‌ها صادرات نفت، مبادلات بانکی، واردات فناوری و دسترسی به دارایی‌های خارجی را به شدت محدود می‌کنند.
2. درگیری نظامی کوتاه: در ژوئن ۲۰۲۵، یک درگیری نظامی کوتاه‌مدت بین ایران و اسرائیل رخ داد که زیرساخت‌های کلیدی را در ایران آسیب زد و پیچیدگی بحران را دوچندان کرد.

در میان این بحران‌ها، صنعت خودروی ایران به عنوان یکی از بخش‌های مهم و غیرنفتی اقتصاد، نقش حیاتی دارد. این صنعت با سهمی حدود ۹ تا ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) و اشتغال‌زایی برای میلیون‌ها نفر، یک ستون اصلی اقتصاد کشور محسوب می‌شود. اما وابستگی زیاد این صنعت به قطعات خارجی، آن را در برابر تحریم‌ها بسیار آسیب‌پذیر کرده است. در این مقاله، من به عنوان یک متخصص، به طور دقیق تأثیر این اتفاقات بر صنعت خودرو را بررسی می‌کنم و راهکارهایی عملی برای عبور از این شرایط پیشنهاد می‌دهم.

چالش اول: اختلال در زنجیره تأمین

یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های صنعت خودروی ما، وابستگی شدید به واردات قطعات و مواد اولیه است. این موضوع به خصوص در مورد قطعات پیشرفته‌ای مثل واحد کنترل الکترونیکی (ECU)، سنسورهای هوشمند و اجزای موتور، مشهود است.

با فعال شدن مکانیزم اسنپ‌بک، این وابستگی به یک چالش جدی تبدیل شده است:

• تحریم‌های بانکی: تحریم‌های جدید، انجام هرگونه معامله بانکی بین‌المللی با ایران را بسیار دشوار کرده‌اند. در نتیجه، حتی اگر قطعاتی برای واردات پیدا شود، پرداخت پول آنها تقریباً غیرممکن است.
• احتیاط شرکای خارجی: حتی کشورهایی مثل چین و هند که قبلاً شرکای اصلی ما بودند، حالا به دلیل ترس از تحریم‌های ثانویه آمریکا (جریمه شدن شرکت‌های خارجی به دلیل همکاری با ایران)، با احتیاط بیشتری عمل می‌کنند. این احتیاط باعث افزایش قیمت‌ها، تأخیر در تحویل و کاهش حجم همکاری‌ها شده است.

این اختلالات نه تنها تولید خودرو را کاهش داده (برای مثال، تولید در سال ۲۰۲۴ از ۱.۱۸ میلیون دستگاه به ۱.۱۳ میلیون دستگاه کاهش یافت)، بلکه باعث رونق بازار سیاه قطعات با کیفیت پایین و قیمت‌های بسیار بالا شده است. این وضعیت هم به مصرف‌کننده و هم به ایمنی خودروها آسیب می‌رساند.

چالش دوم: تورم بالا و رکود اقتصادی

تحریم‌ها و درگیری‌های نظامی اخیر، اقتصاد کشور را به سمت یک رکود شدید و تورم فزاینده سوق داده‌اند که تأثیرات آن بر صنعت خودرو به شرح زیر است:

• فشار بر نرخ ارز: کاهش درآمدهای نفتی و محدودیت دسترسی به سیستم‌های بانکی جهانی مانند سوئیفت (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) باعث کاهش شدید ارزش ریال شده است. این کاهش ارزش، هزینه واردات قطعات را چندین برابر می‌کند که مستقیماً به افزایش قیمت نهایی خودروها منجر می‌شود. به عنوان مثال، خودرویی که قبلاً ۲۰۰ میلیون تومان قیمت داشت، ممکن است به ۵۰۰ میلیون تومان یا بیشتر برسد.
• آسیب‌های درگیری نظامی: درگیری کوتاه در ژوئن ۲۰۲۵ به زیرساخت‌های کلیدی مثل بنادر و شبکه حمل‌ونقل آسیب زد. این آسیب‌ها باعث افزایش هزینه‌های لجستیک و حمل‌ونقل، و بالا رفتن ریسک سرمایه‌گذاری شده است.
• کاهش قدرت خرید مردم: با افزایش تورم (که پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۵ به بیش از ۴۳ درصد برسد)، قدرت خرید مردم کاهش یافته است. در نتیجه، تقاضا برای خرید خودروی نو به شدت کم شده و مردم به سمت بازار خودروهای دست‌دوم روی آورده‌اند. این وضعیت باعث انباشته شدن خودرو در انبارهای خودروسازان و کاهش سودآوری آن‌ها می‌شود و در نهایت، ممکن است به از دست رفتن بیش از ۵۰۰ هزار شغل مستقیم در این صنعت منجر شود.

راهکارهای عملی برای برون‌رفت از بحران

برای عبور از این شرایط سخت، نیاز به یک تغییر اساسی در رویکردها داریم. به جای راهکارهای موقت، باید به فکر اصلاحات ساختاری و بلندمدت باشیم. در ادامه، چهار راهکار اصلی را به شما پیشنهاد می‌دهم:

1. تمرکز بر بومی‌سازی و توسعه فناوری داخلی:
   • باید به جای مونتاژ، روی تولید قطعات استراتژیک سرمایه‌گذاری کنیم.
   • راهکار: دولت می‌تواند با حمایت مالی از شرکت‌های دانش‌بنیان، پروژه‌های تولید داخلی قطعاتی مثل باتری خودروهای برقی، قطعات الکترونیکی پیشرفته و قطعات سبک‌وزن را تعریف کند. برای نمونه، همکاری بین ایران‌خودرو و شرکت‌های فناور برای تولید ECU داخلی می‌تواند وابستگی را تا ۵۰ درصد کاهش دهد.
   • چالش: این پروژه‌ها به سرمایه اولیه زیادی نیاز دارند و زمان‌بر هستند. اما با استفاده از صندوق‌های توسعه ملی و مشوق‌های مالیاتی می‌توان این چالش را مدیریت کرد.
2. دیپلماسی اقتصادی و تجارت کالا به کالا (تهاتری):
   • باید به جای وابستگی یک‌طرفه، روابط خود را با شرکای غیرغربی مثل چین، روسیه و هند به یک شراکت استراتژیک تبدیل کنیم.
   • راهکار: استفاده از مکانیزم تجارت تهاتری می‌تواند تحریم‌های مالی را دور بزند. یعنی ما می‌توانیم محصولات نفتی یا پتروشیمی خود را در ازای دریافت قطعات خودرو از این کشورها مبادله کنیم.
   • چالش: برای موفقیت در این راه، باید به مذاکرات دیپلماتیک برای تضمین همکاری شرکا بپردازیم و از سازمان‌های منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای برای حمایت استفاده کنیم.
3. اصلاحات ساختاری در سیاست‌گذاری:
   • بحران کنونی بهترین فرصت برای اصلاح اشتباهات گذشته است.
   • راهکار: یکی از مهم‌ترین اقدامات، جدا کردن وزارت بازرگانی از وزارت صنعت است. این جداسازی به هر وزارتخانه اجازه می‌دهد تا با تمرکز بیشتر، سیاست‌گذاری‌های دقیق‌تری در زمینه تولید داخلی و مدیریت واردات داشته باشند و از تضاد منافع جلوگیری شود.
4. راهکارهای خلاقانه و نوآورانه:
   • برای دور زدن محدودیت‌ها و ایجاد مزیت رقابتی، می‌توانیم از روش‌های زیر استفاده کنیم:
     • تشکیل خوشه‌های صنعتی استانی: ایجاد گروه‌های کوچک صنعتی در استان‌های مرزی برای تولید مشترک قطعات با کشورهای همسایه مانند ترکیه و عراق.
     • طراحی خودروهای بومی: تولید مدل‌هایی که متناسب با اقلیم و فرهنگ ایران باشند، مثل خودروهایی با سیستم خنک‌کننده قوی برای مناطق گرمسیر یا مصرف سوخت پایین. این خودروها می‌توانند بازارهای صادراتی جدیدی در خاورمیانه و آسیای مرکزی پیدا کنند.
     • مشارکت با بخش خصوصی: تعریف پروژه‌های مشترک بین دولت و خودروسازان برای نوسازی حمل‌ونقل عمومی. مثلاً، جایگزینی اتوبوس‌های فرسوده با مدل‌های بومی، یک بازار تضمینی برای تولید ایجاد می‌کند.

نتیجه‌گیری: عبور از بحران با تحول

تحریم‌های اسنپ‌بک و بی‌ثباتی‌های اخیر می‌توانند صنعت خودروی ایران را به سمت فروپاشی ببرند. اما در عین حال، این شرایط فرصتی برای یک تحول بزرگ هستند. اگر سیاست‌گذاران از این فرصت برای انجام اصلاحات اساسی، حمایت از تولید داخلی و بازنگری در دیپلماسی اقتصادی استفاده کنند، می‌توان این صنعت را به سمت تاب‌آوری، استقلال و رقابت‌پذیری جهانی هدایت کرد. آینده این صنعت، آینده اقتصاد ماست و زمان اقدام، همین حالا است.