راه‌های جدید تأمین مالی خودروسازان

زنجیره خودروسازی ایران همواره در طول چند سال اخیر و به ویژه در دو دوره‌ای که تحریم گریبانش را گرفته، با مشکل تأمین نقدینگی رو به رو بوده و این مساله گاهی خود را در قالب چالشی قابل ‌تحمل نشان داده و گاهی هم در قامت یک بحران بروز کرده است. در این سال‌ها خودروسازان بزرگ کشور معمولاً از دو مسیر «فروش» و «اخذ تسهیلات» به تأمین نقدینگی پرداخته و کمتر به ابزارهای مالی موجود در بازار سرمایه روی آورده‌اند. این در حالی است که کارشناسان موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی (وابسته به وزارت صنعت، معدن و تجارت) عقیده دارند در صورت اصلاح ساختار مالی خودروسازان و تعیین تکلیف مالکیت آنها (اجرای خصوصی‌سازی واقعی در ایران خودرو و سایپا)، بازار سرمایه ابزارهای مناسبی را در راستای تأمین مالی پیش‌روی آن‌ها قرار خواهد داد.

آن‌طور که الهام اسماعیلی‌پور، کارشناس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی عنوان می‌کند، در این سال‌ها عمده منابع مالی خودروسازان، فروش و دریافت تسهیلات بانکی بوده و کمتر از ظرفیت‌های موجود در بازار سرمایه استفاده شده است. هم اکنون، اصلی‌ترین منبع تأمین مالی خودروسازان، فروش محصول است که به دو روش فروش فوری و پیش‌فروش انجام می‌شود. در روش فروش فوری، خودروساز ۲۰ درصد از تولید خود را عرضه و متقاضیان باید تمام پول خودرو را هنگام ثبت‌نام واریز کنند. زمان تحویل هم ۳۰ روز کاری است که البته معمولاً خودروهای ثبت ‌نامی در بازه زمانی طولانی‌تری تحویل مشتریان می‌شوند.

این روش به خاطر آنکه نقدینگی زیادی را در بازه زمانی اندک به خزانه خودروسازان وارد می‌کند، می‌تواند برای خودروسازان نسبتاً جذاب باشد (به ویژه در دوران بحران مالی) منتها مشکلش اینجاست که گروه‌های خودروساز با محدودیت عرضه (طبق قانون وزارت صنعت،معدن و تجارت) رو به رو هستند و همچنین مجبورند خودروها را به قیمت دستوری بفروشند. فروش فوری اما با چالش بزرگی برای مشتریان هم رو به رو است، اینکه معمولاً خودروها سر وقت (۳۰ روز کاری) تحویل مشتریان نمی‌شوند و از همین‌رو به اعتراض و نارضایتی آنها دامن زده می‌شود. البته هم اکنون که خودروسازان اوضاع مالی مناسبی ندارند و فاصله قیمت کارخانه و بازار خودروها هم بسیار افزایش یافته (حداقل ۲۵ میلیون تومان)، فروش فوری با استقبال هر دو طرف به خصوص مشتریان رو به رو است، چه آنکه هرکس دستش به خودرو ثبت‌نامی برسد، سود هنگفت بی‌دردسری را به جیب خواهد زد. در روش دیگر یعنی پیش‌فروش اما کل پول خودرو از مشتری دریافت نمی‌شود و خودروساز این فرصت را دارد که هنگام تحویل، خودرو را با قیمت روز عرضه کند. نکته مثبت دیگر پیش‌فروش برای خودروسازان، فرصت چند یا چند ماهه آنها برای عمل به تعهدات‌شان است، اگرچه البته در این مورد هم گاهی بدعهدی انجام می‌گیرد.

هرچه هست، در کل روش «فروش» همواره برای خودروسازان جذاب بوده و اصلی‌ترین مسیر تأمین نقدینگی به‌شمار می‌رود. البته در خودروسازی جهان هم «فروش» منبع اصلی تأمین مالی محسوب می‌شود، منتها با این تفاوت که مشتریان خارجی با چالش‌هایی مثل تغییر قیمت‌ و بدعهدی شرکت‌های خودروساز در تحویل و... رو به رو نیستند. نکته دیگر اینجاست که خودروسازان خارجی در کنار فروش، از خدمات پس از فروش هم منابع مالی فراوانی به‌دست می‌آورند و خیلی کم پیش می‌آید که  برای تأمین مالی دست به دامان دولت و تسهیلات بانکی شوند.

این در حالی است که خودروسازان ایرانی در کنار روش فروش، معمولاً تسهیلات بانکی هم اخذ می‌کنند و این موضوع تأثیر قابل‌توجهی در هزینه تولید آنها می‌گذارد. به اذعان مسوولان خودروسازی کشور، دریافت تسهیلات بانکی معمولاً آنها را در گرداب جریمه‌های تأخیر می‌اندازد، چون توان پرداخت اقساط خود را در موعد مقرر ندارند. صورت‌های مالی خودروسازان نشان می‌دهد یکی از فاکتورهای اساسی در هزینه‌های مالی آنها همین موضوع جریمه‌های بانکی است که در نهایت تأثیر خود را روی قیمت تمام‌شده خودروها می‌گذارد. با این حال، تسهیلات بانکی همواره مورد‌توجه خودروسازان بوده و همین حالا هم قرار است ۵ هزار میلیارد تومان در اختیار ایران ‌خودرو و سایپا گذاشته شود. فعالان صنعت خودرو عقیده دارند علت اصلی نیاز همیشگی صنعت خودرو به تسهیلات بانکی، قیمت‌گذاری دستوری است. به گفته آنها، اگر سیاست قیمت‌گذاری دستوری کنار گذاشته شود و خودروسازان مجاز به فروش محصولات‌شان در حاشیه بازار شوند، دیگر نیاز چندانی به تسهیلات بانکی نخواهند داشت و این موضوع می‌تواند روی کاهش هزینه‌های مالی آنها اثر بگذارد.

ضعف استفاده از بازار سرمایه

تمرکز خودروسازان روی فروش و تسهیلات بانکی برای تأمین مالی اما در وضعیتی است که کارشناسان عقیده دارند بازار سرمایه هم ابزارهای مناسبی را برای تحقق این هدف در اختیار زنجیره خودروسازی کشور قرار می‌دهد.آن‌طور که کارشناس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی می‌گوید، خودروسازان به دلایلی از جمله زمان نقدشوندگی، میزان شفافیت و همچنین نرخ بهره، ترجیح می‌دهند بیشتر از بازار مالی و روش فروش تأمین نقدینگی کنند تا بازار سرمایه. الهام اسماعیلی‌پور با ذکر  اینکه خودروسازان مثلاً می‌توانند ظرف مدت کوتاهی تسهیلات بانکی دریافت کنند، می‌افزاید: در روش فروش هم نقدینگی در اندک زمانی به حساب آنها واریز می‌شود، بنابراین نقدشوندگی سریع، یکی از دلایل استفاده خودروسازان از تسهیلات بانکی و فروش است.وی با ذکر اینکه در بازار سرمایه، شفافیت بیشتر است، این موضوع را هم دیگر دلیل استفاده بیشتر خودروسازان از بازار مالی (در مقایسه با بازار سرمایه) می‌داند.

دیگر موضوعی که این کارشناس بر آن تاکید می‌کند، بحث نرخ بهره است. وی می‌گوید: خودروسازان عنوان می‌کنند نرخ بهره در بازار مالی نهایتاً  به ۲۴ درصد می‌رسد، اما در بازار سرمایه این  نرخ  بین ۲۳ تا ۳۰ درصد است، بنابراین ترجیح می‌دهند از بازار اول استفاده کنند؛ البته بحث سررسید هم هست، چه آنکه در بازار سرمایه باید سر وقت مقرر نسبت به سررسید اوراق اقدام شود، اما در موضوع تسهیلات و فروش، امکان چانه‌زنی برای خودروسازان وجود دارد. به گفته این کارشناس، خودروسازان معمولاً با دولت وارد چانه‌زنی می‌شوند و این قدرت را دارند که پرداخت بدهی‌شان را به تعویق بیندازند، اما در بازار سرمایه این امکان وجود ندارد، بنابراین ترجیح می‌دهند بیشتر از بازار مالی استفاده کنند.   اسماعیلی‌پور با ذکر اینکه حجم بازار سرمایه هم از بازار مالی کوچک‌تر است، می‌افزاید: این موضوع خودروسازان را ناگزیر از تأمین نقدینگی از محل تسهیلات بانکی کرده است، اما نافی ظرفیت‌های موجود در بازار سرمایه نیست. وی تاکید می‌کند: خودروسازان می‌توانند از روش‌هایی مثل انتشار اوراق مرابحه و اجاره استفاده کنند و در کنار آنها، به سمت اوراق تبعی هم بروند. وی در توضیح این گفته خود می‌گوید: خودروسازان یکسری اموال و دارایی دارند که می‌توانند آنها را در قالب اوراق تبعی اجاره بدهند، اگرچه فروش این اموال (اموال مازاد) هم می‌تواند نقدینگی نصیب‌شان کند.

اسماعیلی‌پور در ادامه گفت‌و‌گوی خود به ظرفیت‌های موجود در بازار سرمایه برای پوشش بخشی از نیاز مالی خودروسازان اشاره کرده و می‌گوید: طبق بررسی موسسه مطالعات پژوهش‌های بازرگانی، بازار سرمایه ظرفیت‌های زیادی برای تأمین مالی صنعت خودرو دارد و هرچند تا به امروز از بخشی از آنها استفاده شده، با این حال بخشی دیگر مغفول مانده است. به گفته وی، از ۱۷ ابزار موجود در بازار سرمایه، تنها ۱۰ ابزار قابل استفاده توسط خودروسازان است که ایران خودرو و سایپا تا به امروز در مجموع فقط از ۵ ابزار موجود در بازار سرمایه استفاده کرده‌اند و در این بین، سایپا از چهار روش اوراق مرابحه، اجاره، مشارکت و سلف موازی بهره برده و ایران خودرو نیز دو روش اوراق مرابحه و رهنی را به کار بسته است.  کارشناس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی با ذکر اینکه هنوز ظرفیت‌های مناسبی در بازار سرمایه برای تأمین نقدینگی خودروسازان وجود دارد، می‌افزاید: این روش‌ها شامل «اوراق سفارش ساخت»، «اوراق خرید دین»، «صندوق جسورانه»، «صندوق پروژه» و «افزایش سرمایه» می‌شوند؛ همچنین طرح گام (گواهی اعتبار مولد) نیز دیگر ابزار جدیدی است که بانک مرکزی اخیراً آن را رونمایی کرده است و خودروسازان می‌توانند در بحث قطعه‌سازی از آن استفاده کنند.

وی با ذکر اینکه در این روش برای تأمین مالی قطعه‌سازان (بابت تأمین قطعات موردنیاز خودروسازها)، اوراق منتشر می‌شود، می‌گوید: این اوراق بین خودروساز و قطعه‌ساز دست به دست می‌شود و در موعد مقرر، توسط کسی که منتشرش کرده، سررسید خواهد شد. اسماعیلی نکته مهم در بحث استفاده از ابزارهای بازار سرمایه را تورم‌زدایی می‌داند و تاکید می‌کند: چون در این روش‌ها پولی جا به جا نمی‌شود و اوراق مالی دست به دست خواهد شد، تورمی نیز رخ نمی‌دهد، حال آنکه در بحث تأمین نقدینگی از بازار مالی، نگرانی بابت ایجاد تورم وجود دارد. اسماعیلی‌پور روش دیگر برای تأمین مالی قطعه‌سازان را سککوک می‌داند و می‌گوید: در این روش هم تأمین مالی در زنجیره‌ای شامل خودروساز، قطعه‌ساز و تأمین کننده مواد اولیه، با استفاده از برات الکترونیکی (که پشتوانه بانک مرکزی را دارد) انجام می‌شود و دست آخر، منتشرکننده اوراق، اقدام به سررسید خواهد کرد.

کارشناس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در ادامه به موضوع داخلی‌سازی قطعات هم ورود کرده و می‌گوید: با توجه به پررنگ شدن بحث داخلی سازی در نتیجه تحریم و قطعاً ارتباط شرکای خارجی، هم اکنون بحث بر سر ساخت داخل قطعات ‌های‌تک مثل توربو شارژ، کیسه هوا و ECU داغ شده و اتفاقاً بازار سرمایه برای این بخش هم ظرفیت‌هایی دارد. اسماعیلی‌پور تاکید می‌کند: ساخت قطعات ‌های‌تک نیاز به نقدینگی و دانش فنی دارد؛ در بحث دانش فنی با توجه به ورود شرکت‌های دانش‌بنیان و وزارت دفاع، با مشکل خاصی رو به رو نیستیم و برای تأمین مالی هم می‌توان از ظرفیت صندوق نوآوری و شکوفایی استفاده کرد. به گفته وی، صندوق نوآوری و شکوفایی تا ۳۲ درصد از سرمایه اولیه برای تأسیس صندوق پژوهش و فناوری را تأمین می‌کند و همچنین برای پروژه‌هایی که قرار است در آنها قطعات دانش‌بنیان تولید شود، تا ۸۰ درصد از سرمایه مورد‌نیاز را تأمین خواهد کرد؛ این روش برای ساخت داخل قطعات‌ های‌تک (دارای فناوری پیشرفته) مانند ECU خودرو کاربرد دارد. کارشناس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی تاکید می‌کند که برای استفاده از تسهیلات این صندوق، یا باید قطعه‌ای که قرار است ساخته شود، دانش‌بنیان باشد یا شرکت تولید‌کننده‌اش. به گفته وی، گویا بین ایران خودرو و صندوق نوآوری و شکوفایی صحبت‌هایی برای تأمین مالی انجام شده و قرار است برای ساخت بعضی قطعات‌ های‌‌تک، همکاری انجام بگیرد.

این کارشناس اما در پاسخ به پرسشی مبنی بر استفاده خودروسازان خارجی از بازار سرمایه برای تأمین مالی می‌گوید: ازآنجاکه زنجیره تأمین خودروسازان خارجی، جهانی است، بخشی از تأمین مالی، از ناحیه سرمایه جوئینت‌ونچرها انجام می‌شود؛ البته منابع اصلی تأمین نقدینگی در خودروسازی جهان، فروش، خدمات پس از فروش و همچنین نوسازی خودروهای فرسوده را شامل می‌شود.اسماعیلی‌پور در ادامه گفت‌و‌گوی خود اما به چالش قیمت‌گذاری دستوری در خودروسازی کشور می‌پردازد و می‌‌گوید: خودروسازان کشور در این سال‌ها حتی وقتی افزایش تولید هم داشته‌اند، زیان داده‌اند و این موضوع با مکانیزم نادرست قیمت‌گذاری در ارتباط است. به گفته وی، وقتی قیمت (به دستور دولت) پایین نگه داشته می‌شود، عملاً در ابتدای زنجیره تولید یعنی جایی که نرخ مواد اولیه رشد کرده، قیمت بالا می‌رود، اما انتهای زنجیره یعنی خودروساز اجازه افزایش قیمت متناسب با رشد هزینه تولید را ندارد و نتیجه آن می‌شود زیان‌دهی. اسماعیلی‌پور در نهایت تاکید می‌کند: برای استفاده بهتر و وسیع‌تر از ظرفیت‌های بازار سرمایه، باید اولاً تکلیف مالکیت خودروسازان (اینکه قرار است خصوصی باشند یا دولتی) مشخص و همچنین ساختار مالی‌شان اصلاح شود.

دنیای اقتصاد