سرنوشت صنعت خودرو بدون برجام چگونه خواهد بود

با خروج آمریکا از برجام، خودروسازی کشور در اولویت بازگشت تحریم‌ها قرار گرفته و حال این سؤال پیش می‌آید که سرنوشت این صنعت بزرگ داخلی بعد از گذشت ضرب‌الاجل سه ماهه آمریکایی‌ها (برای تحریم صنعت خودرو ایران) چه خواهد شد.

با وجود آنکه اروپایی‌ها اکنون پای برجام ایستاده و قصد خروج از آن را ندارند، ولی به هر حال کم آوردن آنها در آینده و لغو یا تضعیف این سند بین‌المللی و حتی خروج ایران از برجام، محال نیست. بر این پایه اگر بخواهیم سناریویی بدبینانه، ولی محتمل را برای آینده برجام در نظر بگیریم، هیچ بعید نیست خودروسازی کشور روزهای تاریک گذشته را باز هم تجربه کند و به وضعیت سخت خود در دوران تحریم برگردد.

طبق این سناریو، اروپایی‌ها از برجام خارج می‌شوند و بنابراین کمپانی‌های خودروسازی وابسته به آنها هم چاره‌ای جز ترک کشور ندارند و این یعنی بازگشت به سر خط تحریم. به‌عبارت بهتر، اگر اروپایی‌ها در برجام نمانند، حضور خودروسازان آنها در کشور حتی با وجود قراردادهای منعقد شده، به پایان خواهد رسید و هیچ بعید نیست اتفاقات ناگواری که در دوران تحریم برای صنعت خودرو ایران اتفاق افتاد، تکرار شود.

کمتر کسی فراموش خواهد کرد که با توجه به تشدید تحریم‌های بین‌المللی در سال‌های ۹۱ و ۹۲، چه بر سر تولید و قیمت و البته کیفیت اتومبیل‌های داخلی آمد و متقاضیان و خودروسازان داخلی چه دشواری‌هایی را در آن دوره به چشم دیدند. در آن سال‌ها با توجه به قهر خودروسازان خارجی، تولید بسیار افت کرد؛ به طوری که در سال ۹۱، تیراژ خودرو به نصف سال ۹۰ و در سال ۹۲ هم به یک سوم کاهش یافت. این افت زیاد تأثیر خود را بر قیمت هم گذاشت؛ به طوری که اتومبیل‌های داخلی بیش از دو برابر افزایش قیمت را تجربه کرده و دست بسیاری از متقاضیان از بازار خودرو کوتاه شد. نکته دیگر آنجا بود که خودروسازان و قطعه‌سازان ایران به دلیل تشدید تحریم‌ها، امکان تأمین مستقیم قطعات و مواد اولیه موردنیاز خود را از دست داده و این مساله به مانعی بزرگ بر سر راه تولید اتومبیل‌های داخلی تبدیل شد.

در آن دوران، یکی از بدترین اتفاقات ممکن، قطع ارتباط خودروسازان فرانسوی با کشور بود، چه آنکه ابتدا پژویی‌ها «جاده مخصوص» را ترک کردند و در ادامه رنو هم فعالیت‌های خود را کاهش داد. رفتن پژو از آن سو تلخ بود که این کمپانی سالی نزدیک به ۴۰۰ هزار دستگاه خودرو در کشور (طبق آمار سال ۹۰) به تولید می‌رساند و ایران‌خودرو از جنبه تأمین قطعات، وابستگی زیادی به این شریک فرانسوی داشت. قطع ارتباط ناگهانی پژو در واقع جدای از اینکه حق تولید خودروهای این کمپانی را از ایران خودرو سلب کرد، جریان تأمین قطعات از خارج را هم دچار مشکل و چالش ساخت. هرچند ایران خودرویی‌ها به تولید خودروهای پژو (با وجود منع قانونی ناشی از تحریم) ادامه دادند، ولی چون منابع اصلی تأمین قطعات آن‌ها تقریباً بسته شد، تولیدشان به شدت سقوط کرد. از طرف دیگر، رنو هم به‌عنوان دیگر خودروساز اروپایی فعال در کشور، با وجود آنکه مانند پژو ارتباط خود را با خودروسازی ایران تماماً قطع نکرد، ولی سطح فعالیت‌هایش را کاهش داد تا شوکی دیگر به تیراژ اتومبیل‌های تولید داخل وارد شود. به جز این دو خودروساز فرانسوی، تعدادی دیگر از شرکت‌های خودروساز جهان هم به دلیل تحریم‌ها از کشور خارج شدند، که مهم‌ترین آنها بنز، ولوو و هیوندایی بودند.

خروج بنز، ولوو باعث شد تیراژ محصولات تجاری سقوط قابل توجهی را در دوران تحریم به خود ببیند و ایران خودرودیزل و سایپادیزل (دوتجاری ساز بزرگ داخلی) شرکای معتبر خود را از دست بدهند. همینطور رفتن هیوندایی نیز بخش خصوصی خودروسازی ایران را با مشکلات زیادی رو به رو کرد و تیراژ خصوصی‌ها کاهش یافت. در اصل بخش خصوصی صنعت خودرو ایران وابستگی نسبتاً زیادی به این خودروساز کره‌ای داشت و در نهایت مجبور شد به طرف چینی‌ها رفته و حیات خود را با آنها ادامه دهد.

جدای از بحث افت تیراژ ولی قیمت اتومبیل‌های داخلی هم رشد زیادی را به خود دید. کمتر متقاضی ایرانی از یادش خواهد رفت که در آن روزها قیمت اتومبیل‌های داخلی چند میلیون تومان بالا رفت و بازار با محصولات زیر ۱۰ میلیون تومان خداحافظی کرد. علت اصلی این ازدیاد قیمت، علاوه‌بر مسائل روانی حاصل از تشدید تحریم‌ها، کاهش تولید و در نتیجه کمبود اتومبیل بود که موجب شد قیمت‌ها در مدت زمان نه چندان طولانی، سر به آسمان بزنند. این ازدیاد قیمت نامتعارف، در عمل دست بسیاری از متقاضیان را از بازار کوتاه کرد، چون که قدرت خرید آنها کفاف قیمت‌های تازه را نمی‌داد.

افت تولید و رشد قیمت البته پایان دردسرهای دوران تحریم نبود، چه آنکه بلای کاهش کیفیت هم بر سر خودروسازی ایران نازل شد. ازآنجاکه دسترسی خودروسازان داخلی به منابع اصلی تأمین قطعات کاملاً از دست رفته بود، آن‌ها مجبور شدند به سراغ کمپانی‌های درجه دو و سه چینی و تعدادی دیگر از کشورها رفته و از ناحیه آن‌ها تأمین قطعه کنند. گذشته از اینکه تأمین قطعات به‌دلیل وجود واسطه‌ها، گران از آب در می‌آمد، کیفیت آنها هم از سطح مناسبی بهره مند نبود و در نتیجه سطح کیفی اتومبیل‌های تولید داخل هم متأثر از این داستان، کاهش پیدا کرد.

همه این اتفاقات تلخ در وضعیتی اتفاق افتاد که بعد از توافق هسته‌ای و بعدها اجرایی شدن برجام، خودروسازی ایران جانی تازه گرفت و موفق شد ضمن ازسرگیری روابط خود با جهان، از شر افت تیراژ و روند نزولی کیفیت و همینطور تا حدی افزایش قیمت نامتعارف (مانند آنچه در دوران تحریم اتفاق افتاد)، خلاص شود. در واقع این توافق هسته‌ای و برجام بود که توانست به صنعت و بازار خودرو کشور روحی تازه داد و نور امید را در آن منعکس کند. احتمالاً همه به یاد دارند که با شروع دوباره مذاکرات هسته‌ای، رفته‌رفته روابط بین خودروسازان داخلی و خارجی رو به بهبود رفت و این مساله اثرات خود را بر تولید اتومبیل گذاشت. وضعیت به صورتی پیش رفت که بعد از توافق هسته‌ای و در ادامه، اجرایی شدن برجام، نمودار تولید اتومبیل‌های داخلی صعودی شد. نگاهی به آمار تولید خودرو در ایران طول سال‌های ۹۳، ۹۴، ۹۵ و ۹۶ به خوبی نشان می‌دهد تیراژ خودروسازان در راه صعود قرار گرفته و دیگر خبری از افت‌های شدید سال‌های ۹۱ و ۹۲ در دومین صنعت بزرگ ایران نیست.

همینطور اگرچه سطح کیفی اتومبیل‌های داخلی هنوز هم با چالش‌های ویژه خود رو به رو هست و متقاضیان ابراز نارضایتی می‌کنند، ولی حداقل دیگر مانند دوران تحریم نزولی نیست و از قطعات باکیفیت‌تری برای تولید خودروها استفاده می‌شود.

این مسائل نشان می‌دهد یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای برجام، بهتر شدن وضعیت خودروسازی کشور بوده و انعکاس آن را می‌توان در بازگشت و حضور بعضی از کمپانی‌های معتبر جهان دید. با حصول توافق هسته‌ای، خودروسازان داخلی توانستند باب مذاکره را با خارجی‌ها بازکرده و مقدمات شراکتی تازه با آنها را فراهم کنند. امضای قرارداد ایران خودرو و پژو، عقد تفاهم‌نامه بین سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (ایدرو) و رنو، امضای تفاهم‌نامه بین کمپانی‌های سایپا و سیتروئن، بنز و ایران خودرو و همینطور فولکس واگن با یکی از کمپانی‌های بخش خصوصی، از جمله مهم‌ترین اتفاقاتی است که بهد از برجام در خودروسازی ایران اتفاق افتاده است.

سرنوشت خودروسازی بدون برجام

با توجه به رخ دادن این اتفاقات در خودروسازی کشور بعد از برجام، حالا این سؤال مطرح است که در صورت عملی شدن سناریوی بدبینانه و خروج اروپایی‌ها از این توافق بین‌المللی، خودروسازی کشور چه روزگاری را تجربه خواهد کرد؟ آیا صنعت خودرو به روزهای گذشته برمی‌گردد یا این بار وضعیت بهتری را در مقایسه با آن مقطع به خود خواهد دید؟

به نظر می‌رسد برای پاسخ به این سؤال، باید اول سؤال دیگری را مطرح کنیم، اینکه چه چیزی خودروسازی کشور را از وضعیت آشفته دوران تحریم نجات داد؟ جواب آشکار است؛ توافق هسته‌ای و برجام کلید حل مشکلات آن زمان خودروسازی کشور بود و به اذعان بسیاری از کارشناسان و دست‌اندرکاران خودروسازی، اگر برجام حاصل نمی‌شد، صنعت خودرو ایران موفق نمی‌شد به جاده رشد برگردد و مشکلات خود را پشت سر بگذارد. با این حساب، به‌نظر می‌رسد تضعیف یا از بین رفتن برجام، خودروسازی ایران را دچار عقبگرد خواهد کرد.

به باور تعدادی از کارشناسان، خودروسازی بدون برجام، معنایی جز از دست رفتن شرکای معتبر بین‌المللی و مسدود یا باریک شدن راه تأمین قطعات و دریافت تکنولوژی و محدود شدن دوباره نقل و انتقالات مالی ندارد. طبعاً وقتی خودروسازان معتبر جهان کشور را ترک کنند، عملاً دیگر چندان امکان کسب دانش فنی و تکنولوژی روز دنیا وجود نداشته و ما می‌مانیم و نهایتاً یکسری از کمپانی‌های چینی. با این اتفاق، جدای از اینکه تولید خودروهای به روز و باکیفیت در ایران با محدودیت رو به رو می‌شود، تیراژ هم به چالش کشیده شده و افزایش قیمت هم ذیل همه این ماجراها رخ خواهد داد. اگر چه در حال حاضر بخش اعظم اتومبیل‌های تولیدی در ایران از ساخت داخل بالایی برخوردارند، با این حال هنوز هم وابستگی به قطعات وارداتی وجود دارد و نمی‌توان بدون تأمین قطعه از خارج چرخ خودروسازی را چرخاند. البته این به آن معنا نیست که صنعت خودرو کشور بدون برجام تعطیل خواهد شد، ولی بدون شک به دردسر خواهد افتاد و خودروسازان مجبورند برای تأمین قطعات خود، واسطه‌ها را درگیر کرده و به سراغ کمپانی‌ها و منابعی غیر از سورس‌های اصلی بروند.

در این مورد، حسن کریمی‌سنجری کارشناس خودرو ایران می‌گوید: سناریوی خودروسازی بدون برجام، وقتی بدتر خواهد شد که به جای اروپایی‌ها، ایران از برجام خارج شود، چون در این صورت، دیگر هیچ تمایلی از طرف کمپانی‌های اروپایی برای حضور در خودروسازی کشور وجود نخواهد داشت.

وی با بیان اینکه از بین رفتن برجام، وضعیت را برای خودروسازی کشور سخت‌تر از دوران قبلی تحریم خواهد کرد، می‌افزاید: این بار و درصورتی که ایران بخواهد از برجام خارج شود، دیگر هیچ کدام از خودروسازان اروپایی در صنعت خودرو ایران باقی نخواهند ماند، به عکس دوران قبلی که تعدادی کمپانی‌ها حداقل به طور نصفه و نیمه به فعالیت خود در این صنعت ادامه دادند.

کریمی ادامه می‌دهد: در صورت لغو برجام، با رخ دادن اتفاقاتی مانند خروج خودروسازان خارجی از کشور، با مسدود یا محدود شدن منابع تأمین قطعات خارجی، رشد قطعات چینی در تولیدات داخلی و همینطور توقف رشد کیفی رو به رو خواهیم شد. وی تصریح می‌کند: همین حالا هم سرعت توسعه و پیشرفت خودروسازی کشور کند است و طبعاً اگر برجام لغو شود، دیگر رشد و توسعه‌ای هم در کار نخواهد بود.

این کارشناس اما در عین حال از بالا رفتن قدرت خودروسازی ایران برای حفظ خود هم صحبت به میان آورده، می‌گوید: جدای از همه اتفاقاتی که بدون برجام در خودروسازی ایران رخ خواهد داد، معتقدم این صنعت بهتر و قوی‌تر از دوران قبلی تحریم، خود را (در مقابل تعطیلی مطلق) حفظ خواهد کرد؛ در واقع راهکارهایی برای سرپا ماندن خودروسازی ایران و از بین نرفتن کامل آن، پیدا خواهد شد و این صنعت البته بدون رشد و توسعه فنی و کیفی، به حیات خود ادامه می‌دهد.

کریمی در ادامه با بیان اینکه بعید به‌نظر می‌رسد ایران از برجام خارج شود و اروپایی‌ها هم از آن خروج کنند، تصریح می‌کند: به‌نظر می‌رسد هر دو طرف به‌دنبال پیدا کردن راهکارهایی برای به حداقل رساندن اثرات خروج آمریکا از برجام هستند و این مساله می‌تواند به نفع خودروسازی ایران تمام شده و برندهای خارجی را در «جاده مخصوص» نگه دارد.